Potvis, grote tandwalvis

Gedurende meer dan twee eeuwen was de potvis het onderwerp van intensieve commerciële jacht die zijn populatie decimeerde. Voor de goede orde, deze jacht, en meer in het algemeen de walvisindustrie, staat centraal in de beroemde roman Moby Dick, gepubliceerd in 1851, door de Amerikaanse schrijver Herman Melville. Portret van de potvis, zowel kwetsbaar als het grootste getande roofdier ter wereld.

Wie is de potvis?

De potvis (Physeter macrocephalus) is een zeezoogdier dat behoort tot de orde Cetacea en de onderorde Odontoceti, d.w.z. een tandwalvis (in tegenstelling tot mysticeti of baleinwalvissen, beschouwd als “echte walvissen”). De potvis maakt deel uit van de Physeterid-familie naast 2 andere soorten: de dwergpotvis (Kogia breviceps) en de dwergpotvis (Kogia sima). De grootste tandwalvis (de generieke term walvis omvat ook orka’s), de mannelijke potvis is 16 tot 18 meter lang en weegt tot 50 ton terwijl het vrouwtje 12 tot 14 meter lang is en tot 25 ton weegt.

Hoe herken je een potvis?

De potvis of grote potvis is een zeer massief dier met een enorme kop met een rechthoekig profiel en een vrij rechte rug. Zijn driehoekige gespleten staartvin kan tot 4 meter breed worden. Zeer krachtig, zijn staart zorgt voor de voortstuwing en de richting van zijn bewegingen. De borstvinnen, battoirs genaamd, zijn dik en kort waardoor evenwicht en remmen mogelijk zijn. De potvis heeft strikt genomen geen rugvin, maar een reeks bulten op het achterste derde deel van de rug. De odontocete heeft per definitie tanden (van 17 tot 25 paar) op de onderkaak. De lichaamspigmentatie is donkergrijs met een lichter gebied rond de kaken. De walvisachtigen dragen vaak witte littekens, vooral op de meloen, die het gevolg zijn van gevechten tussen mannetjes of met de reuzeninktvis, zijn favoriete voedsel. De gladde, haarloze huid bevordert de hydrodynamica en omhult een dikke vetlaag die het warmteverlies beperkt. Zijn hersenen, de grootste van alle zoogdieren, bevatten de beroemde spermaceti, een wasachtige substantie die van dichtheid verandert afhankelijk van temperatuur en diepte en waarmee de walvisachtige zijn drijfvermogen kan beheersen.

Kan de potvis lang onder water blijven?

De potvis is een uitstekende duiker die een diepte van 3000 meter kan bereiken en meer dan 90 minuten kan blijven zonder naar de oppervlakte te komen. De soort heeft aanpassingen waardoor hij bestand is tegen de effecten van de sterke drukvariaties die door duiken worden veroorzaakt. Het geheim van zijn lange apneu is gebaseerd op 2 belangrijke bijzonderheden:

• Een flexibele ribbenkast die een ingeklapte long mogelijk maakt. De werking van het verminderen van het binnendringen van stikstof in de weefsels leidt tot een vertraging van het metabolisme en dus van de bewegingen. Door de perifere organen van zuurstof te beroven, bevordert het fenomeen de zuurstofvoorziening van de vitale organen (hart en hersenen);
• De aanwezigheid in het bloed van een grote hoeveelheid myoglobine. Dit eiwit levert extra zuurstof aan de spieren om de potvis onder water actief te houden. Aan de andere kant genereert de hoge dichtheid van rode bloedcellen een overvloed aan hemoglobine, wat het transport van zuurstof vergemakkelijkt.

Waar voedt de potvis zich mee?

De potvis is een pelagisch dier dat de voorkeur geeft aan de koude en gematigde wateren van beide halfronden. Het wordt waargenomen in bijna alle oceanen en zeeën van de wereld en migreert seizoensgebonden om zich te voeden en voort te planten. Het zoogdier zoekt vooral de gebieden op waar de reuzeninktvis leeft, die hij op grote diepte vangt en waarvan hij het grootste roofdier is. De rest van het menu bestaat uit octopus, octopus, vis en schaaldieren. Waarnemingen hebben aangetoond dat de odontocete ook haaien en zeehonden kan consumeren. Bij de potvis slikt het vrouwtje zo’n 500 kilo voedsel per dag door en het mannetje wel 1,5 ton!

Is de potvis een kuddedieren?

De walvisachtige vormt groepen van 10 tot 30 individuen die met elkaar communiceren door middel van socialisatiegeluiden, regelmatige klikken die coda’s worden genoemd. Een ander sociaal gedrag is heel vaak tegen elkaar wrijven. Namelijk dat de jonge mannetjes kleine clans van vrijgezellen vormen (minder dan 10 individuen), terwijl de oudere ouderen hun leven alleen leiden en zich alleen bij hun soortgenoten voegen om zich voort te planten. Vrouwtjes en hun jongen leven in matriarchale groepen, die ze zelden of nooit verlaten. Geconfronteerd met gevaar, passen ze een zogenaamde margrietformatie toe, een techniek die erop gericht is baby’s te omringen en met hun staartvin te klapperen om aanvallers te intimideren. Een volwassen potvis kent weinig natuurlijke vijanden, maar kalveren en zwakke individuen worden belaagd door orka’s of grienden.

Hoe worden de kleine potvissen opgevoed?

Bij de potvis paart het mannetje, maar domineert een groep niet zoals in een harem. Aan het einde van een draagtijd van 14 tot 16 maanden wordt een enkele baby geboren, die ongeveer 4 meter lang is en 1 ton weegt. Gedurende minstens 19 tot 42 maanden drinkt het kalf een zeer rijke moedermelk, waarvan het vetgehalte veel hoger is dan dat van landzoogdieren (ongeveer 36%, vergeleken met 4% voor koemelk). Het vet geeft de melk een consistentie die lijkt op die van kwark, waardoor deze niet oplost in water. Opgemerkt moet worden dat bij deze soort de pasgeborene niet zoogt, maar de melk recupereert die uit de spenen van de moeder komt. Hoewel het spenen na 18 maanden tot 3 jaar plaatsvindt, kunnen kalveren meer dan tien jaar in de schoot van de moeder blijven. Vrouwtjes worden vruchtbaar rond de leeftijd van 9 jaar en mannetjes zijn geslachtsrijp rond de leeftijd van 18 jaar.

Waarom werd er op de potvis gejaagd?

De walvisachtige werd voor het eerst gejaagd voor zijn spermaceti. De witachtige vetachtige substantie wordt al lang in verschillende industrieën gebruikt voor de vervaardiging van smeermiddelen, olielampen, kaarsen, cosmetische producten (zepen, zalven, enz.). Een ander materiaal was begeerd: ambergrijs. Deze stof is het resultaat van de interactie van galafscheidingen en onverteerbare overblijfselen van prooien die door de potvis zijn ingenomen. Begiftigd met een unieke geurkracht, werd de darmconcretie gebruikt in de parfumerie om geuren te fixeren en te versterken. Het “braaksel” dat door het zoogdier wordt afgewezen, lijkt op een grijze steen en blijft tegenwoordig erg populair. Omdat de jacht op potvissen nu verboden is, zoeken lokale bevolkingsgroepen (vooral in de Indische Oceaan) naar deze merkwaardige rots die drijft voordat hij op de stranden aanspoelt. De waarde is zodanig dat ambergrijs de bijnaam “drijvend goud” heeft gekregen.

Is de potvis een bedreigde diersoort?

De odontocete was het slachtoffer van grootschalige industriële jacht in de 18e eeuw, voordat hij tegen het einde van de 19e eeuw achteruitging en na de Tweede Wereldoorlog een nieuwe bloei beleefde. Zoals eerder gezien, was de vangst van de potvis voornamelijk gericht op de exploitatie van zijn spermaceti, zijn ambergrijs en zijn vlees en vet. De populaties van de walvisachtigen hebben een hoge prijs betaald voor deze bloedige jacht en zijn bijna uitgestorven. Het aantal begint zich langzaam te herstellen sinds het verbod op commerciële visserij (moratorium) van deze soort in 1982 door de Internationale Walvisvaartcommissie werd ingevoerd. De potvis is geclassificeerd als kwetsbaar door de International Union for Conservation of Nature (IUCN). Het kan tot 70 jaar oud worden.