Platypus, dit grappige eendensnavelzoogdier dat eieren legt

Het vogelbekdier lijkt rechtstreeks uit een Aboriginal legende te komen met zijn mollenvacht, beverstaart en eendenbek. Het legt eieren als een vogel, maar voedt zijn jongen als het zoogdier dat het is. Dit exemplaar riep lange tijd vragen op bij wetenschappers. Wie is dit merkwaardige dier dat in een beperkt gebied van Australië leeft?

Vogelbekdier identiteitskaart

Vogelbekdier (Ornithorynchus anatinus) werd in 1796 in Australië ontdekt toen er op werd gejaagd vanwege zijn vacht, die een hoge isolerende kwaliteit heeft dankzij de 900 haren per vierkante millimeter, een van de dichtste ter wereld! Oorspronkelijk de bijnaam “watermol”, werd dit vreemde dier voor het eerst beschreven in 1799 door Dr. George Shaw in Groot-Brittannië. Het vogelbekdier behoort tot de orde Monotremes, de enige orde van zoogdieren die eieren legt (ovipaar) in plaats van volledig gevormde jongen te baren.

Het vogelbekdier, een ongewone verschijning

Het vogelbekdier heeft een gemiddelde grootte van 60 cm inclusief 20 cm staart en weegt tot 2,4 kg. Het heeft amberbruine vacht op zijn rug en grijs of hazelnoot op zijn buik. Net als de bever heeft hij een brede langwerpige staart, vier korte zwemvliezen met klauwen. Bedekt met een zachte, leerachtige huid en zich uitstrekkend in een voorplaat, lijkt de snavel op die van een eend. Deze specificiteit gaf het zijn naam (van het Grieks vogelvogel en runcho’s, bek). Zijn neusgaten bevinden zich aan de bovenkant van de snavel en wanneer het dier duikt, sluit een membraan zijn organen om ze te beschermen, waardoor het tijdelijk doof en blind wordt.

Water, de natuurlijke habitat van het vogelbekdier

Het vogelbekdier is een semi-aquatisch dier dat voornamelijk voorkomt in koude rivieren, billabongs (dode armen van een waterloop), vijvers en ondiepe meren. Hij heeft een voorkeur voor oevers beplant met bomen met diepe wortels waartussen hij zijn hol graaft. Zijn huis is omgeven door overhangende begroeiing of riet zodat hij zich daar veilig voelt. Het zoogdier vermijdt zout water, vreest zowel de droogte die de hoeveelheid voedsel vermindert, als de overstromingen die de oevers kunnen binnendringen en wegvoeren. Daarom komt hij vooral voor in het oosten van het Australische continent en in Tasmanië.

Het vogelbekdier houdt van eenzaamheid

Het vogelbekdier is vrij solitair en besteedt een groot deel van zijn tijd aan eten: tussen de acht en veertien uur per dag en hij is vooral ’s nachts actief, bij zonsopgang en zonsondergang om roofdieren te ontwijken. Om vooruit te komen, gebruikt hij zijn voorpoten als riemen met een afwisselende beweging. Hij gebruikt zijn achterpoten en zijn staart als roer om te sturen. Het zoogdier vierkant zijn territorium en kan tot 4 km afleggen voor een volwassen vrouwtje en 10 km voor een volwassen mannetje. Als hij niet in het water ligt, rust hij in zijn hol dat aan de oever van de rivier is ontworpen en gegraven dankzij zijn voorpoten en zijn staart die in staat zijn om de aarde te duwen.

Het vogelbekdier, een goede jager

Het is het hele jaar door actief en moet dagelijks een derde van zijn gewicht inslikken om zijn stofwisseling op peil te houden. Het vogelbekdier voedt zich voornamelijk met insectenlarven, schaaldieren, viseieren of Amfibieën, maar ook met pootvis, kikkervisjes en weekdieren die hij onder stenen opgraaft door de bodem te peilen. Om te jagen duikt het vogelbekdier dertig tot zestig seconden onder water, waarbij hij zijn ogen en oren sluit om ongewervelde dieren te vangen. Hij gebruikt aanraking dankzij zijn snavel die is uitgerust met 40.000 uiterst gevoelige receptoren en zenuwuiteinden, waardoor hij zijn voedsel kan lokaliseren door de kleine veranderingen in elektrische velden die worden veroorzaakt door de bewegingen van zijn prooi. Vervolgens bewaart hij zijn vangsten in zijn wangzakken en stijgt naar de oppervlakte van het water om erop te kauwen.

Vogelbekdierstaart gevuld met vet

Het vogelbekdier voedt zich van februari tot mei. Gedurende deze periode kan hij 40% van de vetreserves van zijn hele lichaam in zijn staart opslaan, waardoor hij kan overleven tijdens de winter wanneer prooi schaars is. Met de kou worden de larven gevoelloos en graven ze dieper, waardoor ze ontoegankelijk worden. Het zoogdier kan dus enkele dagen weerstand bieden zonder iets te eten.

Geen uiers voor het vrouwtje

Na de paring, die in het water plaatsvindt, brengt het vrouwtje bladeren in het hol en sluit de tunnel van binnenuit af. Twee tot vier weken zwangerschap later legt ze twee tot drie eieren. Om ze uit te broeden rolt de moeder zich op tot een bal en houdt ze met haar staart warm tegen haar buik. Aan het einde van een incubatieperiode van twaalf dagen komen de baby’s naakt en blind uit het ei. Ze voeden zich met de melk die zonder spenen uit de buik van hun moeder sijpelt. Jongeren verlaten het hol voor het eerst met hun moeder rond drie en een halve maand en leren dan zwemmen en zichzelf voeden. Ze worden volwassen op tweejarige leeftijd.

Een giftig zoogdier

Het volwassen mannetje heeft een keratinespoor op elke enkel dat is verbonden met een acinaire klier, waardoor een giftige stof met stollingseigenschappen wordt geproduceerd. Als hij steekt, ent deze kleine angel een krachtig gif in dat het zoogdier gewoonlijk gebruikt tijdens het broedseizoen om met andere mannetjes te vechten. Hoewel het gif niet dodelijk is voor mensen, kan het gedurende meerdere dagen hevige pijn toebrengen. Wat de juveniele vrouwtjes betreft, zij dragen deze sporen tot de leeftijd van 8 tot 10 maanden voordat deze verdwijnen.

Bedreigingen voor het vogelbekdier

Het vogelbekdier wordt belaagd door pythons, grote varanen, dingo’s, vossen, rakalis (Australische waterratten) en enkele roofvogels. Maar hij is perfect in staat om zichzelf te verdedigen met zijn gif. Vogelbekdierpopulaties worden niet wereldwijd bedreigd, maar sommige zijn verdwenen door de versnippering van hun leefgebied als gevolg van menselijke activiteiten (landbouw, houtkap, bouw van dammen). Daarbij komen de effecten van vervuiling, droogte en overstromingen. Het zoogdier staat op de Rode Lijst van de Internationale Unie voor het behoud van de natuur (IUCN) als bijna bedreigd (bijna bedreigd of NT) vanwege een toegenomen afname van individuen in sommige gelokaliseerde gebieden.

Fotocredits: Dr. Philip Bethge n°1 – Peter Scheunis n°2