De oeros, een wilde os die nu is uitgestorven

Beschouwd als de voorouder van onze gedomesticeerde os, verdwenen de oerossen uiteindelijk. Van het primitieve dier zijn er afbeeldingen bewaard gebleven die voor eeuwig zijn gegraveerd in de beroemde grotten van het laat-paleolithicum. Tegenwoordig probeert de wetenschap de oorspronkelijke soort te herscheppen.

De oeros, een heel oud hoefdier

De oeros of oeros (Bos primigenius) behoort tot de orde Artiodactyla (hoefdieren) en de familie Bovidae. Het zou bijna 2 miljoen jaar geleden in India zijn verschenen en vervolgens naar het Midden-Oosten, de rest van Azië, Europa en Noord-Afrika zijn gemigreerd. Het dier wordt vaak afgebeeld in de wandkunst (op de muren) van het laat-paleolithicum, met name in de grotten van Lascaux, Chauvet of Font-de-Gaume.

De oeros, een gedomesticeerde wilde os

Er zijn 3 ondersoorten van oerossen die wijdverbreid zijn in de antieke wereld:

• Europese en Midden-Oosterse oerossen (Bos primigenius primigenius);
• De Aziatische of Indiase oeros (Bos primigenius namadicus);
• De Noord-Afrikaanse oerossen (Bos primigenius africanus).

De domesticatie van de wilde oeros, die teruggaat tot 8000 voor Christus. J.-C., ligt aan de oorsprong van de huidige rassen van gedomesticeerde runderen.

De oerossen, groter dan de huidige os

De oeros werd gekenmerkt door verhoudingsgewijs langere benen dan die van het huidige gedomesticeerde vee, en over het algemeen groter van gestalte. De omvangrijke schedel had een plat, smal voorhoofd met grote, naar voren gerichte, liervormige hoorns. De wilde os vertoonde een zeer uitgesproken seksueel dimorfisme: het mannetje was tussen de 1,60 en 1,80 m schofthoogte (1,50 m voor vrouwtjes) en woog 800 tot 1000 kg. Zijn hoorns konden een spanwijdte van 1 m bereiken, tegen 70 cm voor het vrouwtje. De pariëtale schilderijen geven een idee van de kleur van zijn vacht: de stier had een bruinzwarte vacht met een lichte streep langs de ruggengraat terwijl de koe de roodbruine kleur van de geboorte behield.

De oeros, ooit aanwezig in Frankrijk

Oorspronkelijk bezetten de oerossen India, het Midden-Oosten, Azië, Europa en Noord-Afrika. Er hangt echter onzekerheid over zijn favoriete habitat. Sommige auteurs lokaliseren de soort in moerassen, moerasbossen, valleien met rivieren, rivierdelta’s en moerassen. Maar hij zou ook in bossen met weinig vochtigheid hebben geleefd. Het lijkt erop dat zijn biotoop steeds meer bebost werd naarmate de mens en zijn vee het land naderden. In Frankrijk was tot de 12e eeuw vee aanwezig in de Vogezen. Een eeuw later was het assortiment beperkt tot Polen, Litouwen, Moldavië, Pruisen en Transsylvanië (nu Duitsland en Roemenië).

De kleine oerossenstam

Bij mooi weer at de herbivoor voornamelijk kruiden, grassen en bij slecht weer at hij eikels, schors, bladeren, takken van bomen of struiken. Wilde oerossen leefden in kuddes en trokken rond als er voedsel beschikbaar was. Mannetjes leefden meer zelfstandig, alleen of in kleine groepjes, terwijl vrouwtjes stammen vormden met hun jongen. Oude beschrijvingen geven het dier een optimistisch, zelfs gevaarlijk temperament voor mensen. Andere geschriften beschrijven een wat verlegen bovid, die zich laat benaderen zonder te vluchten, maar wiens gedrag bij bedreiging zeer agressief kan worden.

Oerossen: uitsterven van een soort

Gedurende de laatste 10.000 jaar (Holoceen) telde de oeros onder zijn natuurlijke roofdieren leeuwen, tijgers en wolven in roedels. In de middeleeuwen werd er actief op het dier gejaagd in Oost-Europa. In Polen werd het recht om erop te jagen aanvankelijk verleend aan alle adel voordat het exclusief voorbehouden was aan de koninklijke families. Geconfronteerd met de drastische daling van het aantal, werd de jacht uiteindelijk verboden. Het was de verantwoordelijkheid van de jachtopzieners om graasgebieden voor de oerossen te onderhouden en stroperij werd zwaar bestraft. Niettemin had het land in 1564 nog maar 38 exemplaren over. Het laatste mannetje werd dood aangetroffen in 1620 en het laatste vrouwtje in 1627, in het Poolse bos van Jaktorów. De belangrijkste oorzaken van het uitsterven zijn onder meer de jacht, de geleidelijke verkleining van zijn leefgebied (als gevolg van landbouwuitbreiding) en epizoötieën die worden overgedragen door gedomesticeerd vee.

Geboorte van de oeros… gereconstrueerd

In de jaren twintig tot dertig trachtten de Duitse broers en biologen Lutz en Heinz Heck de uitgestorven soort na te bootsen. Ervan uitgaande dat het vee van vandaag afstamt van de oeros, kruisten ze verschillende gedomesticeerde rassen met winterharde karakters. Vanaf 1938 voegde de oeros van Heck zich bij de zoölogische parken van Europa en in 1997 werd hij geregistreerd in de catalogus van Franse runderrassen onder de officiële naam van oeros-gereconstitueerd. De wetenschappelijke gemeenschap is echter niet enthousiast over een succes dat als gedeeltelijk wordt beschouwd. Toegegeven, de twee soorten lijken fysiek op elkaar, maar het nieuwe dier is nietiger dan de oorspronkelijke oeros en zijn hoorns zijn veel minder imposant.

De oerossen, gereanimeerd door de wetenschap?

Sinds het begin van de jaren 2000 selecteren Europese fokkers de individuen die het dichtst bij het oorspronkelijke ras staan. Met hoge hoorns en grotere afmetingen lijken de nieuwe variëteiten meer op de wilde oeros, en elke generatie kalf komt er dichter bij. Een sequentiebepaling van het genoom van fossiel DNA dat meer dan 7000 jaar oud is, heeft ook de genetische nabijheid van de twee soorten aangetoond. In Europa, waaronder Frankrijk, leven deze exemplaren in gevangenschap in dierenparken, natuurreservaten en boerderijen. Volgens de wetenschappers is het niet onmogelijk om echt identieke runderen te krijgen, maar het kan nog wel een paar jaar duren.

Fotocredit: GerardM