Collembola, wie zijn deze kleine insecten?

Springstaartjes zijn zo klein dat ze totaal onopgemerkt blijven. Toch leven ze overal om ons heen, van woestijngebieden tot poolstreken. Springstaarten, die soms miljoenen individuen per hectare samenbrengen, zijn de meest talrijke hexapoden op aarde. Portret van een dier dat niet alleen een essentiële ecologische rol vervult, maar ook als ecotoxicologische marker dient in onderzoek naar de bodemkwaliteit.

Wat voor dier is de springstaart?

Springstaartjes (Collembola) zijn kleine geleedpotigen van de pancrustacean (waarvan het schild is gemaakt van chitine geïmpregneerd met kalksteen). Veel soorten zien er ook uit als kleine garnaaltjes. Lang beschouwd als primitieve vleugelloze insecten, vormen springstaarten nu een klasse op zich binnen de hexapoden, een subtak die bestaat uit:

• de insecten (insecten), gekenmerkt door uitwendige monddelen;
• de entognaten (Entognatha), inclusief springstaarten, diploura’s en protura’s. Deze 3 subklassen van hexapoden onderscheiden zich van insecten door de afwezigheid van vleugels en monddelen die in het hoofd zijn ingetrokken.

Springstaarten verschenen meer dan 400 miljoen jaar geleden op aarde. Tot op heden zijn er meer dan 8.000 soorten – waaronder 2.000 in Europa – opgenomen, maar er zijn er misschien nog veel te ontdekken.

Hoe herken ik een springstaart?

Er zijn 4 soorten springstaarten die zich met name onderscheiden door hun morfologie en hun leefgebied:

• De entomobryomorphs evolueren aan de oppervlakte en zijn goede springers dankzij een sterk ontwikkeld aanhangsel (furca of furcula) onder de buik. Hun langwerpige lichaam heeft harde integumenten, bedekt met haar, en wordt verlengd door lange antennes;
• Poduromorphs leven ondergronds of onder de schors van dode bomen. Onder korte antennes bevinden zich verkleinde ogen. Het zijn lucifuges en soms blind. Weinig gepigmenteerd, hun zachte lichaam is versierd met veel rollen. Deze geleedpotigen vertonen een klein formaat, bewegen langzaam en springen niet;
• De symphypleones bezetten ook de kelder en het nest. De versmelting van de thoracale en abdominale segmenten geeft ze een bolvormig silhouet. De antennes zijn langer dan het hoofd. De symphypleones zijn klein, dus nauwelijks zichtbaar voor het blote oog;
• De neelipleones, minder vaak voorkomend, hebben een zeer klein formaat en een gedrongen lichaam. Ze zijn soms gehecht aan de symphypleones omdat ze op elkaar lijken.

Wat hebben alle springstaarten gemeen?

Hoewel ze er verschillend uitzien, hebben de 4 soorten springstaarten gemeenschappelijke kenmerken. Het zijn allemaal kleine diertjes van gemiddeld 2 tot 3 mm, bij uitzondering tot 1 cm. Deze geleedpotigen hebben 3 paar poten, 3 borstsegmenten, 6 buiksegmenten, 1 paar gesegmenteerde antennes en eenvoudige ogen (tot 8), ocelli genaamd. Hun geïnternaliseerde monddelen zijn van het type kauwen, zuigen of bijten en zuigen. Het lichaam van springstaarten heeft een dunne cuticula met hydrofobe eigenschappen (zoals waterafstotende stoffen), voorzien van borstelharen of schubben. Hoewel sommige families felle kleuren vertonen (geel, rood, oranje), is de overgrote meerderheid getint met donkergrijs of zelfs een blauwachtige of witachtige tint. Opgemerkt wordt dat de oppervlaktesoorten of open omgevingen meer divers gepigmenteerd zijn.

Springstaarten: hoe springen ze?

Een belangrijk kenmerk van springstaarten bevindt zich op het vierde buiksegment: het is een aanhangsel waarvan het uiteinde in takken het zijn naam gaf: furcula of furca (vork in het Latijn). In rust blijft dit orgaan gevouwen onder de buik, vastgehouden door een ander ventraal orgaan, het retinaculum. Bij gevaar laat het netvlies plotseling de furca los die, als een veer, het dier in enkele milliseconden voortstuwt. Springstaarten kunnen tot 100 keer hun grootte springen om aan roofdieren te ontsnappen.Bijvoorbeeld, het geslacht entomobrya, dat minder dan 1 mm hoog is, kan tot 16 cm springen. Soorten die aan de oppervlakte of in meer open omgevingen leven, hebben over het algemeen een meer ontwikkelde furca dan soorten die ondergronds leven, waarin deze soms is verdwenen.

Waar leven springstaarten?

Deze hexapoden zijn te vinden op alle continenten, van woestijnen tot aan de grenzen van het poolijs. Deze dieren leven en planten zich des te beter voort als de luchtvochtigheid hoog is, omdat hun fysiologie een hoge luchtvochtigheid vereist. De verschillende orden springstaarten onderscheiden zich door een zeer diverse habitat, daarom zijn ze te vinden:

• In de grond voor de meeste soorten, beschut tegen direct licht, tot 30 cm diep;
• Boven de grond, onder de schors van dode bomen, in stronken, bosafval, mossen;
• Op het oppervlak van stilstaand water en aan de rand van vijvers;
• In kust- of zeegebieden;
• In mierenhopen of termietenheuvels;
• In het bladerdak van tropische bossen;
• In de grotten;
• In siertuinen, binnen mulch en onder potten en plantenbakken;
• In de moestuin, onder de stenen of in de compost;
• In vochtige ruimtes van woningen, wat meestal een vochtprobleem en de aanwezigheid van schimmel aan het licht brengt.

De meest voorkomende hexapod op aarde?

De meeste springstaarten zijn saprofaag, dat wil zeggen dat ze zich voeden met rottende materie. Op hun menu staan ​​vooral planten en micro-organismen die in het strooisel aanwezig zijn: schimmels en bacteriën. In gunstige habitats, zoals bossen bedekt met dode bladeren, kan hun populatie tussen de 50.000 en 400.000 individuen per m2 bedragen, of enkele honderden miljoenen per hectare. Alle soorten samen, springstaarten zijn de meest voorkomende hexapoden op aarde. Naast rottend organisch materiaal consumeren sommigen ook mossen, korstmossen, algen of de uitwerpselen van andere ongewervelde dieren. Een paar fytofage soorten voeden zich met bladeren of wortels van planten. Er zijn ook vleesetende springstaarten (geslacht Friesea) die aaltjes, protozoa en raderdiertjes eten.

Wat is de ecologische rol van springstaarten?

Gezien hun detritivore voedselmodus spelen deze hexapoden een belangrijke ecologische rol. Door organisch materiaal af te breken, nemen ze deel aan de regulering van de bodemmicroflora (bacteriën, schimmels) en de circulatie van voedingsstoffen (stikstof, fosfor, kalium, enz.) die essentieel zijn voor de ontwikkeling van planten aan de oppervlakte. Opgemerkt moet worden dat springstaarten in het laboratorium worden gekweekt als indicatoren voor bodemverontreiniging. De soort bijvoorbeeld folsomia candida, zeer gevoelig voor verontreinigende stoffen (metalen, pesticiden, landbouw- of huishoudelijk afval, enz.), wordt het meest gebruikt in wetenschappelijk werk. De kwaliteit van een bodem kan worden bepaald aan de hand van het vermijdingsgedrag of de remming van de voortplanting.

Wat is de levenscyclus van springstaarten?

Afhankelijk van de soort kan de reproductie van springstaarten seksueel (mannelijk en vrouwelijk) of ongeslachtelijk (parthenogenese) zijn. Het mannetje legt een of meer kleine staafjes af met daarboven een bol (spermatoforen) waarop het vrouwtje haar geslachtsopening plaatst en vervolgens het sperma opslaat in een bak om te bevruchten. De eieren die op het substraat worden afgezet, ontwikkelen zich totdat het embryo klaar is om uit te komen, wat 1 tot 4 weken kan duren, afhankelijk van de klimatologische omstandigheden. De kleine springstaartjes worden al gevormd geboren met dezelfde morfologie als hun ouders en opeenvolgende vervellingen zullen hen in staat stellen volwassen te worden. Springstaarten komen veel voor in hun enorme verspreidingsgebied en worden niet als bedreigde diersoorten beschouwd. Hun levensduur is ongeveer 1 jaar.